Doom Spender Olgusu ve Davranışsal Ekonomi Çerçevesinde Bir İnceleme

Doom Spender, ekonomik belirsizlik, politik istikrarsızlık veya küresel krizlerin tetiklediği karamsarlıkla, "geleceğin garantisi yok" algısına dayanan plansız ve aşırı tüketim eğilimidir. İngilizcede “doom” (felaket, kıyamet) ve “spender” (harcayan) kelimelerinin birleşiminden türetilen “Doom Spender” terimi, söz konusu harcama davranışını tanımlamak için kullanılır.

Karamsar bir bakış açısının tetiklediği bu davranış, bireylerin anlık tatmin arayışıyla aşırı ve plansız tüketim sonucu uzun vadeli finansal sağlıklarını riske atmalarına yol açar. Davranışsal ekonomiye göre, bu kararlar duygusal ve bilişsel yanlılıklar nedeniyle sistematik olarak irrasyonel eğilimler gösterir (Kahneman, 2011; Thaler, 2016).

1. Tarihsel Örnekler

Büyük Buhran Dönemi (1929):

Ekonomik çöküşün başlangıcında, lüks tüketimde keskin düşüşler yaşanırken, bazı demografik gruplar "her şey kaybedildi" psikolojisiyle gereksiz harcamalara yönelmiştir. Örneğin, ABD'de lüks otomobil satışları %60 azalmış, ancak üst gelir grubundaki bireylerin mücevher harcamaları %15 artmıştır (Romer, 1990).

COVID-19 Pandemi Dönemi (2020+):

Karantina döneminde online alışveriş patlaması yaşanmıştır. Amazon'un küresel satışları %38 artarak 386 milyar dolara ulaşmış, ABD'deki tüketicilerin %45'i stres nedeniyle plansız harcama yaptığını belirtmiştir (Statista, 2021; Nielsen, 2020).

2. Davranışsal Ekonomi ve Doom Spender Yanlılıkları

Davranışsal ekonomi, insanların her zaman rasyonel kararlar almadığını, bilişsel ve duygusal eğilimlere göre hareket ettiklerini vurgular (Kahneman, 2011; Thaler, 2016). Doom Spender davranışı da bu çerçevede analiz edilir.

2.1. Önemli Davranışsal Yanlılıklar (Bias’lar)

Şimdiki Zaman Yanlılığı (Present Bias): Kişinin anlık tatmini gelecekteki olası zararlardan daha önemli görmesi. Doom spender bireyler, gelecek kaygısıyla bugünden ödül elde etmek isterler.
Aşırı İyimserlik veya Karamsarlık Yanlılığı (Optimism/Pessimism Bias): Kişinin aşırı karamsar bir tablo çizip, “zaten gelecek yok” düşüncesiyle bugünkü kaynaklarını hızla tüketmesi.
Dürtüsellik (Impulsivity): Özellikle yüksek stres, kaygı veya çaresizlik dönemlerinde artan dürtüsel davranışlar, bütçe disiplinini zayıflatır.
Kaybetme Korkusu (FOMO - Fear of Missing Out): Sosyal medyanın, reklamların ve “fırsat kaçırma” korkusunun birleşimiyle, kişi var olan parayı saklamak yerine harcamayı tercih eder.

2.2. Karar Alma Mekanizmaları ve Sistem 1 – Sistem 2

Daniel Kahneman’ın “Thinking, Fast and Slow” (2011) eserinde açıkladığı gibi, Sistem 1 hızlı, otomatik ve duygusaldır; Sistem 2 ise yavaş, analitik ve mantık odaklıdır. Doom spender davranışında, stres ve umutsuzluk hâkim olduğundan, Sistem 1 devreye girerek anlık harcama kararlarını tetikler. Sistem 2 ise bu durumlarda geri planda kaldığı için uzun vadeli planlama yeterince yapılmaz.

3. Psikolojik ve Sosyal Tetikleyiciler

Doom spender olgusunu yalnızca ekonomik göstergelerle açıklamak yetersizdir. Bireysel psikoloji ve sosyal çevre de önemli rol oynar.

Kontrol Kaybı ve Belirsizlik: İnsanlar kontrol edemedikleri durumlarla karşılaştıklarında, kısa süreli de olsa kontrol duygusunu tekrar kazanmak için tüketim davranışına yönelebilirler (Loewenstein, 2000). 2021'de yapılan bir başka çalışmada, katılımcıların %58'i stresli dönemlerde online alışverişi "psikolojik telafi mekanizması" olarak kullandığını belirtmiştir (Journal of Consumer Psychology).
Toplumsal Beklentiler ve Normlar: Reklamlar, sosyal medya ve çevre baskısı, kişinin “herkes gibi normal” bir hayat sürme veya “hayatın tadını çıkarma” adına aşırı harcamalara girişmesini kolaylaştırır.
Stres ve Kaçış Mekanizması: Çevresel krizlerden (iklim değişikliği, politik çalkantılar vb.) doğan kaygı, bireyde “Bari şimdi keyfini süreyim” dürtüsünü tetikleyerek harcamaları artırır.

4. Makroekonomik Bağlam: Yüksek Enflasyon ve Servet Transferi

Bir ülke yüksek enflasyon sarmalına girdiğinde, paranızın değeri hızla düşer. Bu, behavioural finance perspektifinden bakıldığında, tüketicilerin “paranın değeri zaten eriyor” düşüncesiyle anlık harcamalarını artırmasına yol açabilir (Shiller, 2015). Ancak yüksek enflasyonun sadece bireysel değil, makro ölçekte de pek çok etkisi vardır.

Türkiye (2022): TÜİK verilerine göre yıllık enflasyon %85'e ulaşmış, dayanıklı tüketim malları harcamaları %120 artmıştır.
Arjantin (2023): Enflasyonun %100'ü aştığı ülkede, altın ve döviz biriktiren yüksek gelirli kesim reel servetini korurken, sabit gelirlilerin alım gücü %40 azalmıştır (IMF, 2023).

4.1. Devletler ve Para Politikaları

Yüksek enflasyon, kimi zaman devletlerin borç yükünü hafifletmek ya da kısa vadeli bir ekonomik canlılık yaratmak adına, bilinçli veya yönetilemeyen politikalar sonucunda ortaya çıkabilir. Tarihsel olarak, hiperenflasyon örneklerine bakıldığında (Almanya - 1920’ler, Zimbabve - 2000’ler), paranın hızla değer kaybetmesi ciddi servet transferlerini tetiklemiştir.

ABD Merkez Bankası'nın 2020'de 3 trilyon dolar para basması (Quantitative Easing), hisse senedi ve gayrimenkul fiyatlarını şişirerek varlık sahiplerini zenginleştirmiş, ancak enflasyonu %9'a çıkarmıştır (Brookings, 2022).

Servet Transferi: Enflasyon, sabit gelirlilerin ve tasarruf sahiplerinin aleyhine işleyerek, varlık değerlerini koruyabilen veya enflasyonun üstünde getiri elde edebilen kesimlere doğru bir servet kayması yaratır (örn. emtia veya gayrimenkule yatırım yapanlar).
Toplum Mühendisliği: Kimileri tarafından, “enflasyon bir çeşit vergidir” şeklinde yorumlanır. Çünkü devlet, borçlarını nominal değer üzerinden öderken, gerçek değerini ödemediği için, bu fark örtük bir vergi mekanizması gibi çalışır (Sargent, 1982).

4.2. Yüksek Enflasyon Dönemlerinde Tüketici Davranışları

Yüksek enflasyon, harcama kararlarını da kökten değiştirir.

Öne Çekilmiş Tüketim (Front-Loading): Gelecekte fiyatların artacağı beklentisi, kişileri şimdi harcamaya teşvik eder. Bu da doom spender davranışlarını körükleyebilir.
Tasarruf Araçlarında Kayma: Geleneksel para biriminde kalmak yerine döviz, altın, kripto para gibi alternatif değer saklama yöntemleri tercih edilir. Fakat hızlı dalgalanmalar, finansal okuryazarlığı düşük bireylerde “kaybetme korkusuna” ve dolayısıyla daha fazla harcamaya yol açabilir.
Psikolojik Kırılma Noktası: Enflasyon verileri yükseldikçe, insanların “Nasıl olsa para değer kaybediyor” psikolojisiyle “Daha fazla ürün/hizmet edinmeliyim” mantığı güttüğü görülür. Bu, bilimsel olarak “enflasyoniste davranış” olarak da adlandırılır (bkz. Akerlof & Shiller, 2009, Animal Spirits).

5. Devletlerin Stratejik Adımları ve Toplum Üzerindeki Etkiler

Devletlerin ekonomik kriz dönemlerinde tüketimi teşvik etmek isteği, belli başlı politikaları beraberinde getirir. Örneğin, faiz oranlarının düşürülmesi, vergi indirimleri veya doğrudan teşvik paketleri, insanların harcama eğilimini artırabilir. Bu, kısa vadede “Büyüme rakamlarını” canlandırsa da uzun vadede kamusal borç, enflasyon ve toplumsal eşitsizlik konularında kalıcı sorunlar oluşturabilir.

Para Basma (Quantitative Easing): Merkez bankalarının para arzını artırması, nominal gelirlerde artış yaratırken, enflasyonu yükseltir. Bu süreç, doom spender dürtüsünü daha da kuvvetlendirebilir.
İç Talebi Canlandırma Motivasyonu: Devlet, ekonomik aktiviteyi artırmak için tüketimi tetikleyecek adımlar atar. Ancak kontrolsüz harcama, toplumsal refaha değil, düzenli gelir sahiplerinin alım gücünün gerilemesine ve varlık sahibi kesimin giderek zenginleşmesine yol açabilir.

6. Çıkış Yolları ve Öneriler

Doom spender döngüsünden kurtulmak, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde çaba gerektiren bir süreçtir.

Bireysel Bilinç ve Finansal Okuryazarlık: Kişisel bütçe yönetimi (gelir-gider takibi) yapmak. Temel yatırım araçlarını öğrenmek, paranın zaman değeri ve enflasyon riskinin farkında olmak. Uzun vadeli planlama yaparak tüketim kararlarında Sistem 2’yi devreye sokmak.
Psikolojik Dayanıklılık: Stres yönetimi, meditasyon, spor ve sanat gibi alanlarla ilgilenmek. Duygusal tetikleyicileri fark ederek, tüketimi bir “kaçış mekaniği” olmaktan çıkarma. Gerekirse psikolojik destek veya danışmanlık almak.
Toplumsal Dayanışma ve Paylaşım Ekonomisi: Gereksiz tüketim yerine, paylaşım ekonomisi uygulamalarına (araba paylaşımı, ev paylaşımı gibi) yönelmek. Kooperatifler ve yerel ağlar oluşturarak topluluk içinde takas ve yardımlaşma mekanizmaları kurmak.
Devlet Politikaları ve Regülasyonlar: Merkez bankalarının enflasyonu kontrol altına alan, şeffaf para politikaları yürütmesi. Tüketiciyi koruyan düzenlemeler: Faiz oranları, kredi kartı limitleri, vergi teşvikleri gibi. Sosyal devlet uygulamalarının güçlendirilmesi, gelir dağılımını dengelemeye yönelik reformlar.

7. Sonuç ve Değerlendirme

Doom spender olgusu, ekonomik, psikolojik ve toplumsal faktörlerin kesişim noktasında şekillenen çok katmanlı bir davranış biçimidir. Yüksek enflasyon dönemlerinde, “paranın erimesi” endişesi, var olan belirsizlik ve kaygıları daha da derinleştirerek doom spender döngüsünü güçlendirebilir. Bu durum yalnızca bireylerin finansal sağlığını tehlikeye atmaz, aynı zamanda toplumda gelir dağılımı adaletsizliklerini ve sosyal gerilimleri artırabilir.

Davranışsal ekonominin öncülerinden Daniel Kahneman, Richard Thaler ve Robert Shiller gibi bilim insanlarının çalışmalarından öğrendiğimiz temel ders, insanların karar süreçlerinde rasyonel olmadıkları ve duygusal, bilişsel yanlılıklara açık olduklarıdır. Dolayısıyla doom spender davranışını anlamak ve çözüm üretmek için, yalnızca klasik ekonomi modellerine değil, psikoloji ve sosyoloji gibi disiplinlere de başvurmak gerekir.

Kişisel düzeyde, bütçe disiplininden psikolojik farkındalığa, tasarruf ve yatırım alternatiflerini doğru değerlendirmeden sosyal destek ağlarına kadar çeşitli stratejiler geliştirilebilir. Kamusal düzeyde ise devletlerin ve kurumların şeffaf, adil ve öngörülebilir politikalar benimsemesi, enflasyonist baskıları dengeleyerek toplumsal refahı koruması elzemdir. Aksi halde, yüksek enflasyon dönemlerinde ortaya çıkan gizli servet transferleri, eşitsizlikleri derinleştirir ve toplumun büyük bir kesimini finansal açıdan kırılgan hale getirir.

Gelecek belirsiz olsa da, doom spender döngüsünü kırmak için yaratıcı ve analitik çözümleri harmanlayabilir, davranışsal ekonominin ipuçlarını kullanarak daha bilinçli bireysel ve toplumsal adımlar atabiliriz. Unutulmamalıdır ki, gerçekçi analiz ve öngörü, hayal gücü ve yenilikçilikle buluştuğunda belirsizlik dönemleri, sürdürülebilir ve kapsayıcı büyüme için bir fırsat da sunabilir.